Het VEXAS syndroom is een tamelijk recent ontdekte hematologische autoimmuunziekte die door een afwijking in de genen ontstaat en vrijwel uitsluitend bij volwassen mannen voorkomt. De aandoening wordt gekenmerkt door koorts, bloedarmoede en spontane ontstekingen in meerdere organen. Het wordt gezien als een zeer zeldzame ziekte, met naar schatting enkele tientallen mannen in Nederland die eraan lijden. Maar een recente studie uit de Verenigde Staten, die onlangs werd gepubliceerd in JAMA Network, wijst erop dat VEXAS syndroom vaker voorkomt dan tot voor kort werd aangenomen. Daarnaast blijkt de ziekte zich ook veel gevarieerder te presenteren, en is mogelijk gevaarlijker dan werd gedacht.
Uit het onderzoek door dr David B. Beck, reumatoloog aan de New York University Grossman School of Medicine, bleek dat VEXAS syndroom voorkomt bij 1 op d 4.269 blanke mannen van 50 jaar en ouder in de Verenigde Staten. Hij stelt vast dat de ziekte zich met een breed spectrum aan symptomen presenteert, die vaak door uiteenlopende medische specialismen behandeld worden. Een overkoepelende behandeling is er echter niet.
VEXAS is een afkorting van Engelse termen voor kenmerken die het ziektebeeld beschrijven: Vacuoles – E1 enzyme – X-linked – Autoinflammatory – Somatic. De aandoening werd pas in 2020 voor het eerst beschreven door Beck en collega’s. Hij zag een link met mutaties in het UBA1-gen, dat een enzym produceert in afweercellen dat betrokken is bij het opsporen van verkeerd gevouwen eiwitten. Wanneer dat niet voldoende gebeurt ontstaan er inflammaties, en omdat afweercellen in het hele lichaam voorkomen betekent dat dat er over het hele lichaam ontstekingen kunnen optreden, wat het divers beeld aan symptomen van VEXAS syndroom verklaart.
De voornaamste symptomen van VEXAS syndroom zijn bloedarmoede en ontstekingen van de huid, longen, kraakbeen en gewrichten. Ook het vatenstelsel en de teelballen kunnen getroffen worden. Omdat de symptomen zo divers zijn wordt VEXAS syndroom vaak verkeerd gediagnosticeerd als een andere reumatische of hematologische aandoening. Dat betekent echter dat patiënten vaak niet de juiste behandeling krijgen, met een slechtere prognose tot gevolg.
Beck stelde vast dat er sinds de ziekte in 2020 door hem was ontdekt, honderden mannen in de V.S. met VEXAS syndroom zijn gediagnosticeerd, en waarschijnlijk zijn er zelfs enkele mensen aan overleven. De ziekte kent bovendien diverse varianten, en bij een van de meest agressieve wordt de mediane overleving na diagnose op ongeveer 9 jaar geschat.
In de recente studie speurden de onderzoekers naar de aanwezigheid van gemuteerd UBA1 gen in een cohort met 163.096 personen (mediane leeftijd 52,8, 94% blank, 61% vrouw) die tussen 1996 en 2022 in 10 ziekenhuizen in de staat Pennsylvania behandeld waren. Bij 11 van hen werden afwijkingen in het UBA1-gen vastgesteld (9 mannen, 2 vrouwen) en al deze mensen hadden bloedarmoede. Dit kwam neer op 1 persoon op 13.591, 1 op 4.269 mannen boven de 50 (95% BI, 1 op 2.319 tot 1 op 7.859), en 1 op de 26.328 vrouwen boven de 50 (95% BI, 1 op 7.196 tot 1 op 147.669). Daarnaast hadden deze 11 personen ook vaak symptomen als macrocytose (91%), huidproblemen (73%) en longaandoeningen (91%). Tien van de elf patiënten had regelmatig bloedtransfusies nodig.
Opmerkelijk was dat 5 van deze 11 personen geen symptomen hadden die overeen kwamen met de vastgestelde diagnostische criteria voor VEXAS syndroom, en geen van de 11 patienten was gediagnosticeerd. Niet zo opmerkelijk, gezien het feit dat de ziekte nog geen drie jaar geleden voor het eerst beschreven is. Bij de 6 overige patiënten kon de diagnose VEXAS syndroom wel gesteld worden. Beck concludeert dat er mogelijk veel VEXAS syndroom patiënten bestaan waarbij de ziekte niet is vastgesteld. Hij ziet VEXAS syndroom als een ziekte die meerdere systemen treft en waarbij symptomen van patiënten mogelijk over het hoofd gezien worden.
Hoewel het VEXAS syndroom wordt veroorzaakt door een afwijking in het UBA1-gen gaat het niet om een aangeboren genetische afwijking. De mutatie in het UBA1-gen blijkt spontaan op te treden, maar erft niet over. Daarbij komt dat UBA1 alleen op het X-chromosoom voorkomt, wat verklaart waarom de ziekte haast alleen mannen treft. Vrouwen hebben immers twee X-chromosomen, en de kans dat het UBA1 gen in beide chromosomen defect raakt is bijzonder klein.
De ziekte openbaart zich doorgaans pas op middelbare leeftijd, tussen de 45 en 85 jaar. Meestal zijn de eerste tekenen allerlei vage griepachtige klachten, zoals verhoging, gewrichtspijnen en vermoeidheid. Maar ook kunnen er klachten optreden met het kraakbeen, zoals roodheid en pijn van de oorschelpen en de neus. Daarnaast kunnen er huidklachten optreden zoals ontstekingen van kleine bloedvaten in de huid. Andere symptomen omvatten trombose, ontstekingen van de hartspier en ontsteking van de testikel of de bijbal.
Om uiteindelijk tot een diagnose van VEXAS syndroom te komen is niet eenvoudig. Er zullen meerdere onderzoeken voor nodig zijn, zoals bloedonderzoeken, genetische onderzoeken en mogelijk biopsieën van huid en beenmerg. Afhankelijk van de symptomen kan er ook een longscan of buikscan nodig zijn.
Een systemische behandeling voor VEXAS syndroom is er nog niet, net zo min als een behandelrichtlijn. Doorgaans worden ontstekingsremmers ingezet, zoals prednison. Bij veel patiënten worden daarnaast antireumamiddelen voorgeschreven zoals anakinra en tocilizumab. Er vindt momenteel wel onderzoek plaats naar het mogelijk nut van beenmergtransplantatie.
Referentie
